Κατσώνης, Λάμπρος

(Λιβαδειά 1752; – Κριμαία 1804). Πολέμαρχος. Η πολεμική δράση του κατά τους Ρωσοτουρκικούς πολέμους τροφοδότησε τα όνειρα των Ελλήνων για την αποτίναξη του τουρκικού ζυγού και συγκαταλέγεται στις σοβαρότερες επανασταστικές ενέργειες που έγιναν στην Ελλάδα πριν από την Επανάσταση του 1821. Νέος ακόμη έλαβε μέρος στα Ορλοφικά, στην Πελοπόννησο και στο Αιγαίο. Μετά τη συνθήκη του Κιουτσούκ Καϊναρτζή (1774) κατατάχθηκε ως αξιωματικός στο ελληνικό τάγμα του ρωσικού στρατού και διακρίθηκε στην Περσία και στην Κριμαία, με αποτέλεσμα να προαχθεί σε λοχαγό. Το 1788, μετά την έκρηξη του Ρωσοτουρκικού πολέμου, παρέλαβε από τους Έλληνες της Τεργέστης λίγα πλοία και άρχισε τις επιθέσεις του κατά των τουρκικών πλοίων. Οι επιτυχίες του K., ο οποίος στο μεταξύ είχε αυξήσει τη δύναμή του, αιχμαλωτίζοντας τουρκικά πλοία, θορύβησαν τους Τούρκους, οι οποίοι έστειλαν εναντίον του τον στόλο τους. Η σύγκρουση έγινε στην Κάρπαθο και έληξε με την ήττα των Τούρκων. Χάρη στην επιτυχία αυτή, ο Κ. προήχθη σε υποχιλίαρχο και ο στολίσκος του ονομάστηκε στόλος της Ρωσικής αυτοκρατορίας. Ο σουλτάνος πρότεινε τότε στον Κ. διαπραγματεύσεις, εκείνος όμως δεν δέχτηκε και συνέχισε τον αγώνα, με ορμητήριο την Κέα. Το 1790, αφού πήρε μαζί του και τον Ρουμελιώτη αρματολό Ανδρούτσο, πήγε στην Τένεδο, απ’ όπου έστειλε τα πλοία του για λαφυραγωγία. Πριν προλάβει όμως να τα συγκεντρώσει πάλι, συγκρούστηκε, μεταξύ Άνδρου και Εύβοιας, με δύο τουρκικούς στόλους, έχασε τα περισσότερα πλοία του και ο ίδιος κατόρθωσε να διαφύγει τραυματισμένος στη Μήλο και κατόπιν στα Κύθηρα. Η Αικατερίνη της Ρωσίας τον προήγαγε τότε σε χιλίαρχο και τον διέταξε να συντονίσει τη δράση του με τους άλλους αρχηγούς των ρωσικών δυνάμεων που βρίσκονταν στη Μεσόγειο. Ο Κ. συγκέντρωσε στην Ιθάκη στόλο από 24 πλοία, αναγκάστηκε όμως να σταματήσει τις επιδρομές του με την αναγγελία της ρωσοτουρκικής ανακωχής· τότε πέρασε στη Μάνη, όπου παρέμεινε ολόκληρο το 1791, φροντίζοντας για τη διοργάνωση επαναστατικού κινήματος στην Πελοπόννησο. Μετά τη λήξη του Ρωσοτουρκικού πολέμου και τη συνθήκη του Ιασίου (1792), η οποία δεν έλαβε πρόνοια για τους Έλληνες, ο Κ. δεν συμμορφώθηκε προς τις διαταγές του Ρώσου στρατηγού Ταμάρα, να διακόψει δηλαδή τις εχθροπραξίες και να αφοπλίσει τον στόλο του, και εξέδωσε το περίφημο μανιφέστο του, Φανέρωσις του εξοχωτάτου χιλιάρχου και ιππέως Λάμπρου Κατσώνη, στο οποίο διαμαρτυρόταν για τη ρωσοτουρκική ειρήνη, η οποία δεν είχε λάβει υπόψη τα ελληνικά δίκαια και διακήρυττε ότι οι Έλληνες θα συνέχιζαν τον αγώνα τους. Ο ίδιος οχυρώθηκε μαζί με τον Ανδρούτσο στο Ταίναρο, αλλά χωρίς υποστήριξη από τους ντόπιους και εγκαταλελειμμένος από τους Ρώσους, αναγκάστηκε να καταφύγει αρχικά στα Κύθηρα, μετά στην Ιθάκη και στην Πάργα και τέλος στη Ρωσία. Αφού παραιτήθηκε από τον ρωσικό στρατό, εγκαταστάθηκε με την οικογένειά του στην Κριμαία, όπου έζησε ιδιωτεύοντας έως τον θάνατό του. Η ζωή του Κ. έχει εμπνεύσει πολλά δημοτικά τραγούδια.